Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ
(του μέλους μας Γιώργου Κλειδαρά)
Εάν επιχειρήσουμε να περιγράψουμε τις διπολικές σχέσεις και τους μετασχηματισμούς που εμφανίζονται μεταξύ τού Κεϋνσιανού-φορντικού μοντέλου και της μετα-μοντέρνας παγκοσμιοποίησης μπορούμε να καταγράψουμε τα ακόλουθα αντιθετικά ζεύγη:
(α) Κεϋνσιανισμός-Φορντισμός
1) Εξουσία Κράτους-Έθνους
2) Κράτος πρόνοιας
3) Ενιαίος συνδικαλισμός
4) Ηθική της Εργασίας
5) Μηχανική αναπαραγωγή
6) Ουσιολογισμός (νόημα)
7) Ιστορικός Χρόνος(αφηγήσεις)
(β) Παγκοσμιοποίηση
1) Πολυεθνική χρηματιστική εξουσία
2) Αγοραία πρόνοια, φιλανθρωπία
3) Ατομικιστικός συντεχνιασμός
4) Λογική της Απασχόλησης
5) Ηλεκτρονική αναπαραγωγή
6) Φορμαλισμός (εντύπωση)
7) Εφήμερο παρόν(εμπειρία)
Οι τυπικές νομικές εγγυήσεις, η επικοινωνία και η διάδραση αντικαθιστούν τις οικονομικο-κοινωνικές σχέσεις. Ο ανθρωπισμός και η κοινωνική αλληλεγγύη δίνουν τη θέση τους σ' έναν ατομικιστικό "νομικό οικουμενισμό".
Το κράτος - έθνος
Το κράτος έθνος αποτέλεσε στη νεότερη περίοδο την αναγκαία ιστορική βάση μέσα στην οποία συγκροτήθηκαν οι σύγχρονες κοινωνίες με βάση την έλλογη, ελεύθερη και δημοκρατική έκφραση της βούλησης των πολιτών. Το κράτος - έθνος συνδέεται με τα όρια της επικράτειας, ενός φυσικού προστατευόμενου χώρου, μέσα στην οποία επιτελούνται οι κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες και ταυτόχρονα διαμορφώνεται η συνείδηση μιας κοινής ιστορικής - πολιτιστικής ταυτότητας. Όμως η κλασική αυτή προσέγγιση παρακάμπτεται σήμερα από τη λειτουργία των υπερεθνικών οικονομικών και επικοινωνιακών σχέσεων που διαμορφώνονται σε παγκόσμιο επίπεδο και οι οποίες επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις λειτουργίες και τις δομές του σύγχρονου κράτους - έθνους.
Οι ισχυροί προστατευτικοί φραγμοί, τους οποίους ύψωναν τις περασμένες δεκαετίες τα ισχυρά βιομηχανικά κράτη, προκειμένου να προωθήσουν τη δική τους οικονομική ανάπτυξη, καταρρέουν σήμερα και δίνουν τη θέση τους σε παγκόσμια δίκτυα οικονομικών ανταλλαγών.
α) Η δημιουργία υπερεθνικών θεσμών, όπως αυτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και μεγάλων περιοχών οικονομικών ανταλλαγών (NAFTA κ.λπ.) αλλά και η συμφωνία της GATT, που καθορίζει τους όρους του ελεύθερου εμπορίου, αποδεικνύουν ότι το κάθε κράτος - έθνος δεν μπορεί να αναλυθεί και να κατανοηθεί ως αυτόνομη μονάδα. Αντίθετα, είναι απαραίτητη η ένταξή του στο πλαίσιο των ευρύτερων οικονομικών σχέσεων, μέσα στις οποίες λειτουργεί ως οικονομία και ως κοινωνική δομή. Πάντως η συγκρότηση οικονομικών ζωνών συνεργασίας και ενοποίησης σε περιφερειακή βάση συνιστά ένδειξη ότι η δυναμική της διεθνοποίησης οριοθετείται σε περιφερειακή κλίμακα με βάση όχι τόσο την αρχή της παγκοσμιοποίησης όσο εκείνη της γειτνίασης. Η παγκόσμια χωρο - χρονική ενοποίηση διασπάται στην πράξη σε επί μέρους χωρικές ενότητες που θεμελιώνονται σε ιδιαίτερα εθνικά, κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά.
β) Παρατηρείται τελικά μια διπλή κίνηση που ανασυγκροτεί σε νέα βάση το κράτος - έθνος.
- Ενσωμάτωση του εθνικού χώρου στο πεδίο υπερεθνικών οργανισμών ή παγκόσμιου χαρακτήρα οικονομικών δομών.
- Διάσπαση του εθνικού - κοινωνικού χώρου και σύνδεση ορισμένων κοινωνικών ομάδων με παγκόσμιου τύπου δίκτυα χρηματιστικά, επικοινωνιακά, πληροφορικά.
γ) Το πολυεθνικό κεφάλαιο μετακινείται από το κράτος - έθνος σε άλλο κράτος - έθνος. Στηρίζεται όμως πάντα σ' ένα εθνικό νομικό πλαίσιο, σ' ένα σύστημα εθνικών υποδομών και εθνικών οικονομικών και φορολογικών όρων και, βέβαια, σ' ένα εγχώριο εργατικό δυναμικό. Δεν έχει συνεπώς καθηλωθεί το κράτος - έθνος γενικά αλλά οι κρατικοί μηχανισμοί ενεργοποίησης και προσαρμογής των εθνικών κοινωνιών απέναντι στους οικονομικούς μηχανισμούς των διεθνών αγορών. Τα εργαλεία κρατικής παρέμβασης, όπως η νομισματική και η δημοσιονομική πολιτική απενεργοποιούνται με αποτέλεσμα οι ασθενέστερες ιδιαίτερα εθνικές οικονομίες να στερούνται των σταθεροποιητικών μηχανισμών που διέθεταν κατά την περίοδο του κεϋνσιανού κράτους.
Μέσα από τις διαδικασίες αυτές τροποποιείται ο ιστορικός ρόλος που διαδραμάτιζε παραδοσιακά το κράτος - έθνος. Το κάθε κράτος- έθνος αναδιοργανώνεται και αναζητεί το νέο ρόλο και τη θέση του μέσα στο παγκόσμιο σύστημα.
Διαμορφώνεται συνεπώς μια συστημικού χαρακτήρα σχέση μεταξύ (εθνικού) συστήματος και (υπερεθνικού) περιβάλλοντος. Η λειτουργική διαφοροποίηση στο εσωτερικό του συστήματος οδηγεί σε αποδυνάμωση παραδοσιακών υποσυστημάτων (π.χ. κοινωνικές πολιτικές ) αλλά και σε πλευρική διασύνδεση άλλων υποσυστημάτων με ομόλογα υποσυστήματα που ανήκουν στο περιβάλλον του συστήματος (π.χ. γνωστικά ή οικονομικά στοιχεία).
δ) Σ' αυτό τον καταμερισμό ρόλων και ισχύος διαμορφώνονται νέες διακρίσεις μεταξύ των ανεπτυγμένων και των υπό ανάπτυξη κρατών. Αποκρυσταλώνονται παγκόσμια τρεις "ζώνες" ανάπτυξης που περιλαμβάνουν τη Βόρεια Αμερική, τη Δυτική Ευρώπη και την περιοχή Ασίας - Ειρηνικού. Οι υπερεθνικοί οικονομικοί μηχανισμοί διαχωρίζουν τελικά τον πλανήτη σε τρεις πανίσχυρους και συνεκτικούς "πόλους", ενώ οι υπόλοιπες χώρες - ειδικά οι αφρικανικές - περιθωριοποιούνται και αποκλείονται από τα αναπτυγμένα οικονομικά δίκτυα και από τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό. Στην Ανατολική Ασία π.χ. το κράτος - έθνος έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και στην οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, της Κορέας, της Ταϊβάν. Γενικότερα σ' εκείνες τις περιοχές όπου καταρρέει το εθνικό κράτος, είτε λόγω της παλιάς αποικιοκρατικής δομής είτε εξ αιτίας του οικονομικού ανταγωνισμού, - στον οποίο δεν μπορούν να ανταποκριθούν οι χώρες αυτές - , παρατηρούμε ότι τίθεται ως κύριο πρόβλημα η ενίσχυση του νομικού πλαισίου και των εθνικών χαρακτηριστικών και δομών προκειμένου να συγκροτηθεί το κράτος - έθνος ως εθνική βιώσιμη "μονάδα" στο παγκόσμιο πεδίο του ανταγωνισμού.
Στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης οι εθνικές κυβερνήσεις αναλαμβάνουν επιτελικό ρόλο. Προωθούν διακρατικές συμφωνίες προς όφελος των εθνικών τους επιχειρήσεων - με χρήση της "οικονομικής" διπλωματίας - και παράλληλα προχωρούν σ' ένα τύπο επενδύσεων που αποκαλούνται "άυλες" επενδύσεις: Πρόκειται για επενδυτικές δραστηριότητες στην παιδεία, στο ανθρώπινο κεφάλαιο, σε υποδομές επικοινωνιακών και νέων ενεργειακών δικτύων. Οι ταχύτατες ροές κεφαλαίων, τα δίκτυα των μέσων επικοινωνίας, η αποδιοργάνωση των παραδοσιακών μορφών παραγωγής προϊόντων και των σχέσεων εργασίας δεν έχουν μόνο σημαντικές επιπτώσεις στο "εσωτερικό" των αναπτυγμένων χωρών. Παράλληλα, διαμορφώνουν μια νέα παγκόσμια "γεωγραφία" για τα έθνη και τους λαούς προσδιορίζοντας από τη μια πλευρά τις περιοχές του πλούτου και της ανάπτυξης και από την άλλη τις "ζώνες" του αποκλεισμού, της περιθωροποίησης της φτώχειας. Κοινωνικές ομάδες που διαφοροποιούνται στο εσωτερικό ενός συγκεκριμένου κράτους - έθνους διαμορφώνονται σε τμήματα ενός παγκόσμιου οικονομικού - τεχνολογικού "χώρου", ενώ ταυτόχρονα άλλες κοινωνικές ομάδες περιθωριοποιούνται ή αποσυντίθενται. Παρατηρούμε συνεπώς δύο παράλληλες και ταυτόχρονα αντίθετες κινήσεις: Ο κατακερματισμός των κοινωνικών σχέσεων και των παραδοσιακών κοινωνικών δομών στο εθνικό επίπεδο συνοδεύεται από μια παράπλευρη διαδικασία επανασύνδεσης σε υπερεθνικό επίπεδο. Η σύνδεση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τα οικονομικά, τεχνολογικά και επικοινωνιακά δίκτυα που διαμορφώνονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Μεγάλες "περιοχές" του πλανήτη μας, ενσωματώνονται σ' αυτά τα παγκόσμια δίκτυα μέσα από διαδικασίες οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων. (Χώρες του πρώην Ανατολικού Συνασπισμού, ΄Απω Ανατολή, Λατινική Αμερική). Παράλληλα περιθωριοποιούνται και αποκλείονται πολυάριθμες κοινωνικές ομάδες, χώρες, ακόμα και ολόκληρες περιοχές του πλανήτη μας (Αφρική).
ε) Στα πλαίσια του Κράτους - Έθνους οργανώνεται όχι μόνο ο γεωγραφικός / θεσμικός χώρος αλλά και ο χρόνος. Στο παραδοσιακό κράτος - έθνος διαμορφώνεται ένα στεγανό πεδίο ιδιαίτερα μεταξύ Κρατών που έχουν διαφορά γεωγραφικού μήκους και πλάτους. Οριοθετείται χωρο - χρονικά ένα σταθερό χρηματοπιστωτικό και βιομηχανικό πλαίσιο εργασίας. Κράτος - έθνος, Χώρος, Χρόνος, συγκροτούν ιστορικά το ευρύτερο αυτόνομο πλαίσιο της σχέσης Κεφαλαίου - Εργασίας. Η διάλυση αυτού του τριπτύχου, ο κατακερματισμός του εθνικού χώρου και η ενοποίηση τμημάτων του σε υπερεθνική κλίμακα - ως τόπου παραγωγικής δραστηριότητας - η αλλαγή της σημασίας του Χρόνου (τμήματα παραγωγής σε πολλές χώρες - 24ωρη βάση εργασίας) που μεταβάλλεται σε συνεχή χρόνο παραγωγής διαμορφώνει Ένα νέο τύπο ένταξης και αναγωγής της ανθρώπινης παραγωγικής εργασίας στο Χρόνο και στο Χώρο. Συνέπεια της νέας αυτής χωρο- χρονικής αναγωγής είναι η ενίσχυση του βαθμού Ελευθερίας και Ισχύος του πόλου Ιδιοκτησίας / Κεφαλαίου έναντι του βαθμού Ελευθερίας της Εργασίας. Η ελευθερία διακίνησης κεφαλαίων υπερβαίνει κάθε είδους πολιτικο-κοινωνικά ή οικονομικά εμπόδια. Ο πόλος της Εργασίας αντίθετα παραμένει στα όρια του εθνικά θεσμοθετημένου Χώρου. Αποθεσμοποιείται με τον τρόπο αυτό η σχέση Κεφαλαίου - Εργασίας. Το Κέντρο των αποφάσεων και της οικονομικο-παραγωγικής διαχείρησης κινείται και μετακινείται ελεύθερα στο χωρο-χρονικό πλαίσιο. Στην πολυδιασπασμένη παραγωγικά και χωρο-χρονικά διαδικασία το Κέντρο αυτό δεν εντάσσεται σε υποχρεωτικούς κανόνες. Η αποδέσμευση του Κεφαλαίου από το πλαίσιο των πολιτικο-θεσμικών κανόνων που ισχύουν στο Κράτος-Έθνος οδηγεί την Πολιτική σε απώλεια της παρεμβατικής της ισχύος και σε κρίση. Η λαϊκή κυριαρχία καθίσταται τυπική. Οι πολίτες επιλέγουν πολιτικές εξουσίες που υποτάσσονται στους όρους των οικονομικών μηχανισμών προκειμένου να διατηρήσουν μερίδια της πολιτικής εξουσίας. Ποιος καθορίζει τους όρους της υλικής παραγωγής και της συνολικής κοινωνικής αναπαραγωγής; Στη θέση της "αόρατης χειρός" του Α. Smith καλείται τώρα η παγκοσμιοποιημένη "αόρατος χειρ" να ρυθμίσει τους εθνικούς και υπερεθνικούς όρους κοινωνικής αναπαραγωγής. Προκύπτει με τον τρόπο αυτό ένας ιδιόρυθμος καταμερισμός ευθυνών: Η οικονομική στρατηγική και οι επενδυτικές επιλογές θεωρούνται αποκλειστικές αρμοδιότητες του πολυεθνικού ή χρηματιστικού Κεφαλαίου. Αντίθετα η άσκηση πολιτικών κοινωνικής προστασίας και απασχόλησης θεωρείται αποκλειστική ευθύνη της Εθνικής Πολιτικής Εξουσίας. Αποτέλεσμα του ανισοσκελούς αυτού καταμερισμού είναι να οδηγείται η Πολιτική σε αναξιοπιστία λόγω της συρρίκνωσης των κοινωνικών πολιτικών το δε Κεφάλαιο να καλείται ως "Σωτήρας" να πραγματοποιήσει επενδύσεις στον εθνικό χώρο, έστω και με επαχθείς όρους, τόσο για την εγχώρια εργατική δύναμη όσο και για τους πόρους της εθνικής οικονομικής δομής.
Οι άνθρωποι ή τα ταμεία;
Ως μεγαλύτερος κίνδυνος σήμερα για το δυτικό σύστημα χαρακτηρίζεται ο συνδυασμός της δημογραφικής γήρανσης με την επιμήκυνση του προσδόκιμου βιωσιμότητας. Ο εκρηκτικός αυτός συνδυασμός απειλεί να ανατινάξει τα θεμέλια του ασφαλιστικού και συνταξιοδοτικού συστήματος. Ως αντίδοτο προτείνεται, αφ' ενός, η αθρόα εισαγωγή μεταναστών από τρίτες χώρες.
Τι επιφυλάσσει το μέλλον
Η επιβολή οικονομικών όρων σε μια χώρα ήταν η αφορμή να ξεκινήσει ένας παγκόσμιος πόλεμος, καθώς κεντρικό σημείο της ναζιστικής προπαγάνδας που έφερε τον Adolf Hitler στην εξουσία το 1933 ήταν οι επώδυνοι όροι της συνθήκης για την ηττημένη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου Γερμανία. Σήμερα, ανάλογοι όροι τίθενται σε δεκάδες χωρών στον πλανήτη, παρόλο που σχεδόν κανένα ΜΜΕ δεν τους αναφέρει (ποιος ασχολήθηκε ποτέ με το «πραξικόπημα του ΔΝΤ» στη Νιγηρία...).
Ωστόσο, παρά τα σχέδια που προωθεί το ΔΝΤ, αρκετοί λαοί αντιδρούν. Τις ίδιες μέρες που οι Αργεντινοί διαδήλωναν κατά της 4ης Συνόδου Κορυφής Αμερικανικών Χωρών, οι «απόκληροι» της Γαλλίας, άνεργοι, μετανάστες, νεόφτωχοι (αυτοί που ο τοποτηρητής του ΔΝΤ, υπουργός Εσωτερικών και δελφίνος της προεδρίας Νικολά Σαρκοζί αποκαλούσε «καθάρματα») είχαν ξεσηκωθεί. Για τα διεθνή ΜΜΕ, ο ξεσηκωμός είχε σημεία αναφοράς ένα λεωφορείο στο οποίο έγινε επίθεση και παρά λίγο να τραυματισθεί μια επιβάτιδα και στα καμένα αυτοκίνητα, ενώ τον λόγο στις κάμερες είχαν οι γνωστοί «αγανακτισμένοι πολίτες». Καμιά αναφορά στο ότι κύριος στόχος των «απόκληρων» ήταν τράπεζες, μηχανήματα ATM και πολυκαταστήματα πολυεθνικών, δείγμα πως επρόκειτο για μια μαζική αντίδραση σε πραγματικές συνθήκες πείνας, ανέχειας και έλλειψης προοπτικής.
Έχουν μέλλον όμως τέτοιες πρακτικές; Δεκαετίες πριν τη Γένοβα το 2001, το Σηάτλ το 1999, το Πόρτο Αλέγκρε το 2003 και άλλες μαζικές συγκεντρώσεις της αντιπαγκοσμιοποίησης υπήρχαν ανάλογα οργανωμένα κινήματα, με πρώτο καταγεγραμμένο την TOES (The Other Economic Summit), παράλληλα με τη σύνοδο του G7 στο Λονδίνο το 1984.
Κοινωνία
Τα περιουσιακά στοιχεία των 200 πιο πλούσιων ανθρώπων του κόσμου για το έτος 1998 ήταν μεγαλύτερα από το συνολικό ετήσιο εισόδημα του 41% των ανθρώπων του πλανήτη.
826 εκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται (στοιχεία 1996-98). 71 εκατομμύρια από αυτούς ζουν στις ΗΠΑ. Κάθε μέρα πεθαίνουν από την πείνα 26.000 άνθρωποι, περίπου τα μισά είναι παιδιά.
880 εκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης. 17 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο από ιάσιμες ασθένειες όπως διάρροια, ελονοσία, φυματίωση. Από αυτούς 5 εκατομμύρια πεθαίνουν εξαιτίας μολυσμένου νερού. 30.500 παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα λόγω μη ύπαρξης βασικής ιατρικής φροντίδας.
Ο μισός πληθυσμός της Γης αναγκάζεται να ζει με λιγότερες από 800 δρχ την ημέρα.
125 εκατομμύρια παιδιά δεν πηγαίνουν και ούτε πρόκειται ποτέ να πάνε σχολείο.
Κοινωνία-Συμπεριφορά
Καθημερινά στη ζωή ενός ανθρώπου, χιλιάδες νόρμες ζητούν τη συμμετοχή, την αποδοχή της μιας ή της άλλης «άποψης». Μερικούς κανόνες, ο άνθρωπος δεν μπορεί να τους παραβεί, ούτε να τους αγνοήσει, άλλους πρέπει να τους λάβει υπόψη του και α πράξει σε σχέση με αυτούς. Φαινομενικά ο καθένας έχει και μια άποψη για τα πάντα, υιοθετώντας αργά και σταθερά μια γενική στάση στη ζωή του. Παρατηρεί γύρω του, αναρωτιέται και κρίνει. Κάνει τις επιλογές του, δημιουργεί μέσα του το δικό του τρόπο κοσμοθέασης. Όμως πόσο δικό του είναι στ’ αλήθεια;
Εκατομμύρια πληροφορίες βομβαρδίζουν το εγκεφαλικό μας δίκτυο στιγμιαία, σε τόσο ακραίες ποσότητες, και είναι πιθανό κάποιες φορές ο ανθρώπινος νους να θέλει να αναπαυτεί, να μην ασχολείται, να βαδίσει μηχανικά, απλά και μόνο για να μη σκέφτεται. Παύει να έχει αντιρρήσεις ή να εκφράζει τις αντιρρήσεις του, απλά για να μην ασχολείται με ακόμη μια- ίσως δυσάρεστη- διαδικασία επιχειρηματολογίας. Πόσο συχνά συμβαίνει αυτό στο καθένα μας, και πόσο μηχανικά ζούμε την καθημερινότητα μας; Έχουμε άραγε το κουράγιο, το σθένος να αμφισβητούμε, να κρίνουμε για τον εαυτό μας, να εξελισσόμαστε, φιλοσοφώντας;
Η ελεύθερη κρίση είναι ανύπαρκτη όσο σχεδόν είναι και…..το ελεύθερο εμπόριο. Η ελευθερία στην κρίση μας είναι δυσεύρετη, γιατί οποιοδήποτε δεσμευτικό και περιοριστικό δόγμα είναι ευκολότερο να ακολουθήσει, σε σύγκριση με την ερευνητική συμμετοχή που απαιτεί η δράση της ατομικής βούλησης. Είναι ασφαλέστερος ο δρόμος μαζί με το κοπάδι.
Η ελεύθερη σκέψη δεν μπορεί να εκδηλωθεί μέσα στα πλαίσια μιας παλιάς καθησυχαστικής νόρμας αξιωμάτων. Ότι είναι υιοθετημένο από τη σκέψη και ενσωματωμένο στην προσωπική στάση μας στη ζωή, λόγω τεμπελιάς- διότι βαριόμαστε να σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας- και ανασφάλειας, από φόβο να κινηθούμε αυτόβουλα και ανεξάρτητα, δεν αποτελεί « αληθινό» μέρος του εαυτού μας. Έστω κι αν είναι συνειδητή η θυσία κάποιου πράγματος γιατί βολεύει το « αλλιώς», ενσωματώνουμε κάτι που δεν είναι εκδήλωση του αληθινού μας εαυτού και της πραγματικής μας θέλησης, της φυσικής μας τάσης…. Εκείνο το σημείο της οντότητας μας λοιπόν, που θυσιάζεται στην προκειμένη περίπτωση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι παραμένει ατροφικό και δίχως ζωτικότητα, διότι, προκειμένου ένα άλλο κομμάτι, ξένο, να ενσωματωθεί και να υπάρχει ως μέρος του συνόλου που αποκαλούμε εαυτό, πρέπει να ακινητοποιήσει αναγκαστικά κάθε δραστηριότητα άλλων συναφών μέρων, που λειτουργούν σε συνάρτηση και σχετικά με το υποκείμενο.
Η βούληση είναι μια εσωτερική διαδικασία και άρα μπορεί να εκδηλωθεί όπου εκείνη θελήσει. Διαφέρει στην έκφραση της από τον τρόπο εξωτερικής συμπεριφοράς μας, που είναι άμεσος στην εκδήλωση του προς τους άλλούς, αν και η διαδικασία της βούλησης αποτελεί και αυτή έναν τρόπο. Τον τρόπο της σκέψης. Ο τρόπος της βούλησης είναι ίσως πιο σημαντικός από την ύλη που επεξεργάζεται για αν συμπεραίνει, και πιο σημαντικός από τα συμπεράσματα που θα βγάλει. Αντλεί από την έκφραση μας ως όντα με ψυχοπνευματική υπόσταση, ή μάλλον είναι η έκφραση μας στο ψυχοπνευματικό επίπεδο επικοινωνίας, άσχετα με το τι δηλώνει λεκτικά και ρεαλιστικά. Το θέμα της ψυχοπνευματικής έκφρασης είναι πολύ ευρύ και σηκώνει μεγάλη ανάλυση και αμφισβήτηση προς τα δεδομένα που είναι κοινώς αποδεκτά μέχρι τώρα, αν ξεφύγουμε από τα πλαίσια του ρεαλισμού.
« Ένας ρεαλιστής μπορεί να διευθύνει μια ολόκληρη αυτοκρατορία, όμως ένας ρομαντικό την φτιάχνει….», λέει κάποιος ποιητής.
Από την δημοκρατία είναι που πηγάζει το πνεύμα της ελεύθερης βούλησης και η τάση της αντίστασης στη δογματική εξουσία. Από τη φιλοσοφία είναι που πηγάζει η σκέψη ότι υπάρχει μια σύμπνοια που κρύβεται πίσω από τις πολύπλοκες μορφές των φαινομένων. Αρχικά τα ίχνη της αμφισβήτησης θα τα συναντήσουμε μέσα στα ιερά κείμενα, πράγμα που δηλώνει ότι το πρώτο πράγμα που αμφισβήτησε ποτέ ο ανθρώπινος νους ήταν η θρησκευτική του αποκάλυψη. Αργότερα συνέχισε με το να αμφισβητεί τα επίγεια και περισσότερα υλικά φαινόμενα.
Από τη απαρχή του χρόνου ο άνθρωπος λατρεύει αλλόκοτους θεούς. Μήπως όλο αυτό είναι μια παραδοξολογία; Είναι μηχανική αυτή η τάση του να λατρεύει οτιδήποτε ξενόφερτο που παρουσιάζεται ως μία νέα πηγή δύναμης; Κι αν όντως οι εξωγήινες δυνάμεις που στέκουν αόρατες στον άνθρωπο είναι αναγκαστικά αλλόμορφές και αλλόκοτες, ποια είναι η σχέση τους με τα ζώα για παράδειγμα; Μέχρι στιγμής έχουμε παρατηρήσει την ανθρωπότητα να δημιουργεί λατρείες και να λατρεύει, μηχανικά. Ο άνθρωπος έχει μεταμορφωθεί σε μηχανισμό λατρείας μιας αιώνιας ελπίδας για τα οφέλη που θα του παρέχουν οι θεοί, γιατί ο ίδιος νιώθει αδύναμός και ευάλωτος μέσα σε ένα χαοτικό Σύμπαν. Και όσοι απογοητεύτηκαν με τους αρχαίους θεούς, μήπως δεν έχουν βρει πιο συγχρόνους;
Ας θεωρήσουμε ότι ο άνθρωπος είναι ένας μηχανισμός του οποίου οι λειτουργίες βασίζονται σε ένα υπολογιστικό πρόγραμμα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγαπά, σέβεται και λατρεύει, πατώντας πάνω σε δεδομένα ενός προγράμματος (αρχέτυπα;). Ο ανθρώπινος μηχανισμός, λοιπόν, έχει χάσει την αξιοπιστία στο ίδιο του τον εαυτό. Τώρα σχεδιάζει ένα καινούργιο σύστημα για αυτήν του την τάση της αναξιοπιστίας στο εαυτό του: τον Κλωνισμό. Οι Κλώνοι θα αντικαταστήσουν αυτό που γνωρίζουμε ως ανθρώπινο στοιχείο, με ναι καθαρά μηχανιστική και απρόσωπη κατάσταση ύπαρξης. Ίσως τελικά με αυτήν την προσπάθεια να έρθουμε σε επαφή με ένα κομμάτι της τελειότητας των πρωτόπλαστων. Άδικα λοιπόν κουβαλάμε για τόσες για τόσες χιλιάδες χρόνια ανεκμετάλλευτο DNA. Κάνουμε ένα τεχνολογικό άλμα στο οποίο ίσως το υπόλοιπο ανεκμετάλλευτο DNA να αποδειχθεί ότι ήταν περιττό. Έτσι και αλλιώς, αυτός ήταν και ο επίσημος όρος του: περιττό DNA. Είναι άραγε αυτό, η επικείμενη «εξέλιξη» της ανθρωπότητας; Και, είναι η τεχνολογία εξέλιξη;
Τελικά υπάρχει εξέλιξη; Μπορούμε να πούμε ότι ένα έμβρυο, που στους εννιά μήνες είναι έτοιμο πλέον να γεννηθεί, πέρασε κάποια διαδικασία εξέλιξης, από την αρχή της κυοφορίας. Τι θα σήμαινε λοιπόν αν δεν ήταν έτοιμο να γεννηθεί; Ότι δεν εξελίχθηκε; Μάλλον θα το χαρακτηρίζαμε προβληματικό, με κάποια φυσική ανωμαλία, κι έτσι δεν θα ήταν στην φυσιολογική του κατάσταση. Θα θεωρούνταν άρρωστο, παθολογικά πάσχον, δηλαδή θα είχε κάποιο είδος νόσου, δεν θα ήταν υγιές. Οπότε, μπορούμε άραγε να πούμε ότι η φυσική του ανάπτυξη αντιστοιχεί στην φυσική του εξέλιξη; Ένα φυσιολογικό νεογέννητο θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί εξελιγμένο; Τι είναι εξέλιξη;
Έτσι αναγκαστικά θα διαχώριζε την εξέλιξη σε δύο είδη. Ας πούμε, την «εξευγενισμένη» και εκείνη την «…όχι και τόσο εξευγενισμένη εξέλιξη», τη «φυσική εξέλιξη». Όμως η κατηγοριοποίηση εμπεριέχει αναγκαστικά συγκριτικές αξίες, δηλαδή φέρει χαρακτηρισμούς όπως «πνευματική» εξέλιξη ή «νοητική» εξέλιξη για παράδειγμα, και αυτό μπορεί αν υποθάλπει μια μεροληπτική στάση. Δηλαδή όταν κάποιος υποστηρίζει για παράδειγμα ότι «….η εξέλιξη είναι μόνο πνευματική, γιατί αυτό είναι σημαντικό στην ανθρωπότητα», είναι μεροληπτικός και άρα έχει συγκεκριμένη θέση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η άποψη του είναι υποκειμενικά αληθινή, γιατί κάλλιστα θα μπορούσε να έχει υιοθετήσει αυτή τη θέση- ας πούμε- από τον παππού ή τη γιαγιά του, και να μην έψαξε ποτέ να βρει τι σημαίνει «εξέλιξη» για τον ίδιο. Αυτό μπορεί να ισχύει για κάποιον, γιατί απλά μπορεί να σκεφτεί « οι παππούδες εμπνέουν εμπιστοσύνη και δεν είναι εύκολο να τους αμφισβητήσει κάποιος…..δεν μπορεί να μην ξέρουν….τόσα έχουν δει τα μάτια τους, και στο κάτω- κάτω παππούδες μας είναι, χάριν σε αυτούς υπάρχουμε άρα πρέπει να τους κάνουμε την τιμή, να συνεχίσουμε την παράδοση…..κ.λ.π. Αφού όλα πήγαν καλά με αυτούς και ζουν ακόμη, και εμείς καλά θα πάμε….
Το ερώτημα είναι για τι συχνά οι άνθρωποι υποστηρίζουν πράγματα με φανατικό τρόπο, ενώ είναι έκδηλο το γεγονός ότι δεν τα πιστεύουν στα αλήθεια, και ότι απλά τα έχουν υιοθετήσει, δίχως να περάσει καν η ιδέα της αμφισβήτησης από το μυαλό τους; Πείστηκαν αμέσως, ίσως λόγο της αμεσότητας αυτού του οποίου την άποψη υιοθέτησαν. Η αμεσότητα προσφέρει πολλά σε κάποιον που την χρησιμοποιεί στον λόγο του. Είναι διαφορετικά, αν σε κάποιους γνωστούς ή αγνώστους δηλώσω ότι για κάποιο θέμα δεν είμαι σίγουρη, δεν έχω βγάλει κάποιο αναμφισβήτητο κατά την άποψη μου συμπέρασμα. Ένας ακροατής συλλαμβάνει διαφορετικά κάποιον που εκφέρει συγκεκριμένα και απόλυτα συμπεράσματα, ειδικά όταν αυτά τα συμπεράσματα είναι προσγειωμένα. Δηλαδή, το αυτόματο συμπέρασμα είναι ότι αυτός είναι ένας «λογικός» άνθρωπος. Ξέρουμε καλά ότι ο λαϊκός χαρακτηρισμός φευγάτος ίσως να είναι κολακευτικός σε κάποιες περιπτώσεις, όμως δεν εμπνέει αξιοπιστία.
Όμως, ξέρουμε επίσης πως, όση αξιοπιστία και αν εμπνέει ένας άνθρωπος, είναι προσωρινή, γιατί κάποτε και αυτός ο ίδιος θα πάψει να υπάρχει στον υλικό κόσμο, το ίδιο και τα όσα ανακουφιστικά συμπεράσματα μπορούσε να προσφέρει στους συνανθρώπους του όσο ήταν εν ζωή. Εκτός και αν προς χάριν της εξέλιξης σκέφτηκε να καταγράψει, να τα εκδώσει σε κάποιο έντυπο, όμως και αυτό θα διαβαστεί μέσα σε προσωρινά πλαίσια, καθ’ ότι περιορισμένο εντός ορίων χώρου και χρόνου για τον αναγνώστη, καθότι δεν μπορεί να έχει άμεση επαφή με τον ίδιο άνθρωπο που γράφει, αλλά με μια πλευρά του μόνο, αυτήν που καταθέτει στο χαρτί. Είναι αλήθεια αυτά που γράφει; Τι είναι αλήθεια και τι δεν είναι; Είναι «αλήθεια» αυτά που γράφω, αν και κάθε φορά που τα διαβάζω αποκτούν διαφορετικά νοήματα;
Εκείνο που ονομάζουμε συνείδηση, δεν πιάνει, ας πούμε, όλο το χώρο του οργανισμού, αλλά ένα όργανο του, ένα εγκεφαλικό κέντρο, με άλλα λόγια δεν είναι η συνείδηση….αλλά μια συνείδηση….». « Αν ο μέσος άνθρωπος βλέπει τα αντικείμενα και τα γεγονότα σε κατηγορίες και κατατάξεις και συμπλέγματα περιορισμένα, είναι γιατί η διάνοια τα συνέθεσε με αυτόν τον τρόπο….», λέει κάποιος φιλόσοφος. Θα μπορούσαμε ποτέ να εκλάβουμε μια ασαφή απάντηση ως πιο ερεθιστική από ένα στέρεο συμπέρασμα;
Ωστόσο μόνο μέσα από την αμφισβήτηση μπορεί να υπάρξει εξέλιξη. Αν μη τι άλλο, ατομική εξέλιξη. Το βίωμα βάσει ανάλυσης, πειραματισμού, καινοτομίας. Γιατί άραγε αυτή η καθησυχαστική ατμόσφαιρα του απόλυτου λογικού ανθρώπου, είναι τόσο εξευμενιστική στο χάος του ανθρώπινου μυαλού; Αρκεί μία δόση ασφάλειας και ο άνθρωπος νιώθει ότι στιγμιαία μεταφέρεται στον επίγειο παράδεισο. Μήπως αυτό είναι το ζητούμενο της ουτοπίας; (ουτοπία, ου- τόπος, ο τόπος που δεν υπάρχει). Καμία απειλή για τον άνθρωπο εκεί, κι όλα λειτουργούν με την αίσθηση της τελειότητας και της αρμονίας που κάποιος βιώνει όταν κοιμάται στη ζέστη και μαλακή αγκαλιά της μητέρα.
Ο γηραιότερος, ο πλουσιότερος, ο «πνευματικός», ο γιατρός, ο πατέρας, το αφεντικό, η μητέρα, η δασκάλα, η θεότητα……όλοι αυτοί, άραγε, δεν είναι ουσιαστικά τα πρόσωπα του Σύμπαντος που αποκαλύπτονται μέσα στον καθένα μας, κατέχοντας και από μια διαφορετική μορφή; Δεν θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι δεν είναι τίποτα παραπάνω από αρχέτυπικά σύμβολα; Αρχετυπικά σύμβολα που εμπνέουν εμπιστοσύνη και καλούν το σύνολο της ανθρωπότητας να ακολουθήσει τα αχνάρια τους με τυφλή εμπιστοσύνη; Ίσως αν τολμήσουμε να τους δώσουμε αυτόν τον χαρακτηρισμό να φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι αυτά τα πρόσωπα είναι κομμάτια του εαυτού μας, και οτιδήποτε εμείς προβάλλουμε επάνω τους συνολικά, δίχως αυτό να σημαίνει ότι αυτοί είναι ότι νομίζουμε εμείς ότι είναι.
Υπάρχουν άπειρες απειλές γύρω μας, οι οποίες ενισχύονται ειδικά όταν διαφοροποιούμαστε ως άτομα. Τίποτα δεν παραμένει σταθερό. Τα πάντα αλλάζουν. Κάθε λεπτό, κάθε στιγμή είναι διαφορετική από την επόμενη. Ένα άτομο που, αντιθέτως, θεωρεί τα πάντα σταθερά λόγω της τυφλή του αναζήτησης για ασφάλεια, όχι μόνο αποκλείει πιθανότητες δικής του παρέμβασης στα δεδομένα γύρω του, ζει σύμφωνα με τα προβλεπόμενα και μόνο με αυτά, άλλα σταματά και να μαθαίνει και να επεκτείνει τη συνείδηση του στο άπειρο, πάνω απ’ όλα στερείτε την άποψη του. Ζει νωχελικά με δανεισμένες θεωρίες, αναμνήσεις και βιώματα ενοικιαζομένων διαμερισμάτων άγνωστων ιδιοκτητών, μέσα σε ψυχρά κελάρια απομακρυσμένων συγκινήσεων, διαπραγματευόμενος το μυαλό του στιγμή προς στιγμή μέσα στο παρελθόν κάποιου που δεν υπήρξε σ’ αλήθεια, σ’ ένα παρόν που σβήνει μαζί με κάθε αναπνοή, κάπου στο διάφανο μέλλον. Αλλά…..να το αμφισβητήσω κι αυτό;
Η οικονομία της αφθονίας
Το γεγονός ότι οι εξελίξεις της τεχνολογίας επέτρεψαν σε έναν απλό φοιτητή με σχεδόν μηδενικά έξοδα να ανταγωνιστεί την πιο επιτυχημένη εταιρία του πλανήτη και μάλιστα στο βασικό της προϊόν, σηματοδοτεί σε επίπεδο θεωρίας της οικονομίας το κυριότερο γνώρισμα της νέας, μετα-καπιταλιστικής εποχής: την απώλεια εκ μέρους των «προνομιούχων» που είχαν τον έλεγχο της παραγωγής (στην πρωτότυπη, μαρξιστική περιγραφή της οικονομικής θεωρίας του καπιταλισμού: των «κεφαλαιοκρατών» ή «καπιταλιστών») του μοναδικού στοιχείου που διαφοροποιούσε την άρχουσα τάξη από τις υπόλοιπες, εξασφαλίζοντας την κυριαρχία της: του «κεφαλαίου». Στη νέα οικονομική πραγματικότητα που διαμορφώνεται, η απαραίτητη προϋπόθεση για οικονομική και κοινωνική επιτυχία, μεταβαίνει από τον έλεγχο του κεφαλαίου στην κατοχή της πληροφορίας, ανοίγοντας έτσι σε περισσότερους ανθρώπους τις μέχρι πρότινος επτασφράγιστες θύρες της ένταξης στο γκρουπ της ελίτ των ισχυρών.
Αντιπροσωπευτική επίσης της νέας τάσης της οικονομίας είναι και η επιλογή της εταιρίας Linux να διαθέτει το προϊόν της δωρεάν. Η κίνηση αυτή δείχνει τον νέο οικονομικό προσανατολισμό των προσπαθειών των επιχειρήσεων όχι στην απευθείας απόκτηση κέρδους, αλλά κυρίως στην απόκτηση φήμης (λόγω του ικανοποιητικού επιπέδου των παρεχομένων υπηρεσιών), την οποία αργότερα θα μπορούν εύκολα να «εξαργυρώσουν» (συνήθως μέσω διαφημίσεων). Ωστόσο, πέρα από εκείνο της Linux, στο Διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει δωρεάν εξαιρετικής ποιότητας λογισμικά προγράμματα οποιουδήποτε είδους, αντίστοιχα και, σε πολλές περιπτώσεις, καλύτερα από αυτά που πωλούνται σε καταστήματα ενώ ενδεικτικό είναι και το γεγονός ότι το υπόδειγμα αυτό επέλεξε αργότερα να ακολουθήσει και η ίδια η Microsoft, παρέχοντας τα περισσότερα από τα προγράμματά της χωρίς κανενός είδους χρέωση.
Στον τομέα του εμπορίου αγαθών, η νέα οικονομική τάση παροχής προϊόντων δωρεάν με αντάλλαγμα τη δημιουργία καλής φήμης των εταιριών, έκανε διστακτικά την εμφάνισή της στη δεκαετία του 1980 με τη μορφή ειδικών εκπτώσεων και συμμετοχής σε κληρώσεις μεγάλων δώρων, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν η συγκεκριμένη πρακτική κλιμακώθηκε. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η αγορά κατακλύστηκε από πολυάριθμες «προσφορές γνωριμίας», ειδικά εκπτωτικά κουπόνια και δώρα με την αγορά συγκεκριμένων προϊόντων (π.χ. δώρο ένα φλιτζάνι με την αγορά δύο πακέτων καφέ), ενώ σχεδόν ταυτόχρονα άρχισαν να διανέμονται δωρεάν πακέτα τσιγάρων σε κέντρα νυχτερινής διασκέδασης).
Η ίδια μετα-καπιταλιστική οικονομική πρακτική έχει εκδηλωθεί κατά την τελευταία δεκαετία και στον τομέα της παροχής υπηρεσιών (π.χ. με την υπογραφή συμβολαίου στη Χ εταιρία κινητής τηλεφωνίας, προσφέρεται δωρεάν ένα κινητό τηλέφωνο τελευταίας τεχνολογίας ή «η δεύτερη γλώσσα δωρεάν» κλπ.). Επιπλέον, η ίδια πρακτική παρουσιάζεται και ως πολιτική απέναντι στους υπαλλήλους ιδιωτικών (κυρίως) επιχειρήσεων, με τη μορφή ειδικών μπόνους (από πληρωμή των λογαριασμών των κινητών τηλεφώνων όλων των υπαλλήλων από την εταιρία, έως δωρεάν ταξίδια στο εξωτερικό ή παροχή αυτοκινήτου για τις μετακινήσεις στελεχών). Στόχος της νέας αυτής στροφής της «οικονομίας της αφθονίας» είναι η εξασφάλιση κερδών σε βάθος χρόνου, όχι μόνο από την εξαργύρωση του «καλού ονόματος» που οι επιχειρήσεις φιλοδοξούν να εξασφαλίσουν στις συνειδήσεις των καταναλωτών, αλλά και από την εκμηδένιση των ανταγωνιστών, οι οποίοι δεν έχουν την ορθή κρίση ή οικονομική δυνατότητα να ακολουθήσουν στο παιχνίδι των προσφορών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη ότι η θεωρία της οικονομίας της αφθονίας έρχεται σε πλήρη αντίθεση με όλα τα οικονομικά συστήματα που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα, τα οποία, όπως αναφέραμε, στηρίζονταν στην σπανιότητα ή τη στέρηση συγκεκριμένων αγαθών. Οι –λίγοι- οξυδερκείς οικονομικοί αναλυτές που έχουν αναφερθεί στο συγκεκριμένο σύστημα (όπως ο Elemming Funch) κάνουν λόγο για μια εξιδανικευμένη μελλοντική κοινωνία, όπου όλοι θα προσφέρουν τις ιδέες ή τις υπηρεσίες τους ελεύθερα (από «περίσσευμα» και όχι «έλλειψη»), τη στιγμή που ο πραγματικά άφθονος πλούτος του πλανήτη θα έχει ανακατανεμηθεί δίκαια, ώστε να εξασφαλίζεται υψηλό βιοτικό επίπεδο σε ολόκληρο τον πληθυσμό. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε. Το προαναφερθέν οικονομικό μοντέλο είναι –τουλάχιστον στην τωρινή του φάση- ιδιαίτερα σκληρό και ανταγωνιστικό, καθώς κερδίζει πάντα ο ισχυρότερος, εκείνος που έχει το περιθώριο να κάνει την πιο δελεαστική προσφορά.
Ίσως ο εξαιρετικά διορατικός «προφήτης» της σύγχρονης εποχής, Άλντους Χάξλεϋ, να είχε δίκιο όταν προειδοποιούσε: «Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να κάνουμε το λάθος να υποτιμήσουμε τις φαινομενικά «αθώες» οικονομικά μεταβολές. Είναι σαν τα μικρά αλλά σκοτεινά σύννεφα στον ορίζοντα, που σχεδόν πάντα προμηνύουν θύελλες ραγδαίων κοινωνικών ανακατατάξεων».
